همه چیز درباره بیش حسی یا هایپرسنس در کودکان

تصور کنید هر روز در محیطی زندگی می کنید که صداها چندین برابر بلندتر از حد معمول به گوش می رسند، لمس های ساده حس سوزش می دهند، یا نورها چشم را آزار می دهند. این تجربه ای است که افراد دارای بیش حسی یا هایپرسنس Hypersensitivity روزانه با آن روبرو هستند. بیش حسی، یک نوع “واکنش بیش از حد حسی” است که زیر مجموعه اختلال پردازش حسی Sensory Processing Disorder – SPD قرار می گیرد. در دنیای پر جنب و جوش امروز، درک و شناخت این ویژگی برای والدین، مربیان و حتی خود افراد، کلیدی است تا بتوانند دنیای خود را با آرامش بیشتری تجربه کنند. این مقاله، شما را با مفهوم بیش حسی، نشانه های آن در حواس مختلف و راهکارهای عملی برای مدیریت موثر آن آشنا خواهد کرد.

سیستم پردازش حسی: چطور مغز ما دنیا را می فهمد؟

هر لحظه، مغز ما در حال دریافت و تفسیر اطلاعات از طریق حواس پنج گانه (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه) و دو حس درونی حیاتی است:

حس عمقی (Proprioception) : این حس به مغز می گوید که هر قسمت از بدن ما در فضا کجاست و چگونه حرکت می کند؛ مثلاً کمک می کند بدون نگاه کردن، بفهمید که دستتان بالاست یا پایین.
حس وستیبولار(Vestibular): این حس مسئول حفظ تعادل و درک حرکت است؛ مثل زمانی که در حال راه رفتن هستید یا در یک وسیله نقلیه نشسته اید.

وقتی این سیستم به خوبی کار می کند، مغز می تواند اطلاعات اضافی را نادیده بگیرد و فقط روی آنچه واقعاً مهم است تمرکز کند. مثلاً در یک مهمانی شلوغ، می توانید صدای دوستتان را از میان همهمه تشخیص دهید. اما اگر این سیستم دچار اختلال شود، همه چیز فرق می کند.

درمان بیش حسی لامسه

بیش حسی در کودکان: وقتی حس ها غوغا می کنند

بیش حسی یا هایپرسنس در کودکان (Sensory Over Responsivity)، به زبان ساده، یعنی وقتی مغز یک کودک به محرک های حسی معمولی، واکنشی بسیار شدیدتر و غیر منتظره نشان می دهد. برای کودکی که دچار بیش حسی است، یک صدای عادی ممکن است مانند فریاد بلند به نظر برسد، لمس ملایم لباس می تواند حس دردناک یک زبره باشد، یا حتی یک بوی خفیف، طاقت فرسا باشد.

مغز این کودکان در فیلتر کردن اطلاعات حسی که مهم نیستند، دچار مشکل می شود. نتیجه این “بیش بار حسی” می تواند اضطراب، کج خلقی شدید، یا حتی از کار افتادن موقت فرد باشد. این وضعیت تنها یک انتخاب یا رفتار بد نیست، بلکه یک چالش واقعی در نحوه عملکرد سیستم عصبی است و بهم ریختگی حسی در کودک محسوب می شود.

علائم اختلال بیش حسی در حواس مختلف: تجربه ای متفاوت از دنیا

بیش حسی می تواند در هر یک از حواس هفت گانه ما خود را نشان دهد و علائم متنوعی داشته باشد:

بیش حسی لامسه ای (حساسیت به لمس)

افراد با این نوع بیش حسی ممکن است:

نسبت به بافت های خاص لباس (مثل پشم، برچسب لباس، یا لباس های تنگ) ناراحتی شدید نشان دهند.
از لمس شدن ملایم (مثلاً نوازش) متنفر باشند و آن را دردناک بدانند.
از کثیف شدن دست ها یا صورت خود اجتناب کنند.
با بافت های خاص غذا (مثل ژله، ماکارونی له شده، یا غذاهای چسبنده) مشکل جدی داشته باشند.
در فعالیت هایی مثل آرایشگاه رفتن یا مسواک زدن مقاومت شدید کنند.

بیش حسی شنوایی (حساسیت به صدا)

کودکان و بزرگسالان دارای بیش حسی شنوایی ممکن است:

از صداهای بلند و ناگهانی (مانند صدای جاروبرقی، آژیر آمبولانس، یا فریاد) وحشت زده شوند.
نتوانند محیط های شلوغ و پر سر و صدا (مانند مهمانی ها، مراکز خرید، یا کلاس درس پر رفت و آمد) را تحمل کنند و گوش هایشان را بپوشانند.
با صداهای محیطی که برای دیگران عادی است، دچار حواس پرتی شدید شوند.

بیش حسی بینایی (حساسیت به نور و تصاویر)

این نوع بیش حسی می تواند منجر به موارد زیر شود:

حساسیت شدید به نورهای روشن مانند نور خورشید، فلش دوربین، یا لامپ های فلورسنت.
ناراحتی یا سردرد در محیط های با نور زیاد.
مشکل در تمرکز بر الگوهای بصری پیچیده یا رنگ های بسیار تند.
اجتناب از نگاه کردن مستقیم به چشم ها در تعاملات.

بیش حسی بویایی (حساسیت به بو)

افراد با این حساسیت ممکن است:

نسبت به بوهای خاص (حتی بوهایی که دیگران حس نمی کنند یا عادی می دانند)، مثل عطر، مواد شوینده، یا بوی غذا. واکنش بسیار شدید نشان دهند.
دچار تهوع یا سردرد در مواجهه با بوهای خاص شوند.
به دلیل بوی غذاها، از خوردن آنها امتناع کنند.

بیش حسی چشایی (حساسیت به طعم و بافت غذا)

بیش حسی چشایی به حس داخل دهان مربوط است و غالباً به شکل زیر است:

محدودیت شدید در انتخاب غذا و تنها خوردن تعداد بسیار کمی از غذاهای خاص (که به آن “بد غذایی شدید” نیز گفته می شود).
حساسیت شدید به طعم های خاص (مثل تلخی، تندی یا ترشی) یا بافت های خاص غذا.
ناراحتی و حتی حالت تهوع در صورت قرار گرفتن غذا در دهان.

بیش حسی وستیبولار (حساسیت به حرکت و تعادل)

کودکان دارای این بیش حسی ممکن است:

ترس شدید از فعالیت هایی که شامل حرکت زیاد، ارتفاع، یا به چالش کشیدن تعادل است (مانند تاب بازی، سرسره، یا دوچرخه سواری) داشته باشند.
با حرکات کوچک مثلاً در ماشین دچار سرگیجه یا حالت تهوع شوند.
نسبت به تغییرات ناگهانی در موقعیت بدن مقاومت نشان دهند.

بیش حسی عمقی (حساسیت به فشار) در کودکان

بیش حسی عمقی معمولا کمتر شناخته شده اما بسیار مهم است:

ناراحتی یا حتی درد در اثر فشار یا آغوش محکم.
بی میلی به فعالیت هایی که فشار زیادی به مفاصل وارد می کنند.
برخلاف نیاز به فشار عمیق در کم حسی عمقی، در بیش حسی، حتی فشار کم هم آزاردهنده است.

درمان بیش حسی در کودکان

تاثیر هایپرسنسی یا بیش حسی بر زندگی روزمره: چالش ها و پیامدها

بیش حسی تنها یک واکنش حسی نیست، بلکه می تواند بر تمام جنبه های زندگی فرد، از جمله یادگیری، روابط اجتماعی و تنظیم هیجانات تاثیر عمیقی بگذارد:

چالش های یادگیری و تحصیلی: دشواری در تمرکز در مدرسه به دلیل صداها یا نورهای مزاحم، یا مشکل در نوشتن و انجام تکالیف به دلیل حساسیت های لامسه ای.
مشکلات اجتماعی: اجتناب از بازی با همسالان به دلیل لمس ناگهانی، سر و صدای زیاد در محیط های عمومی، یا بوهای خاص که باعث گوشه گیری فرد می شود.
نوسانات خلقی و اضطراب: تحریک بیش از حد حسی می تواند به سرعت منجر به اضطراب، کج خلقی شدید، عصبانیت های ناگهانی، یا “فروپاشی هیجانی” (Meltdown) شود.
دشواری در فعالیت های روزمره: کارهایی مثل لباس پوشیدن، غذا خوردن، حمام کردن، یا مسواک زدن که برای دیگران عادی است، برای فرد دارای بیش حسی می تواند به جنگی طاقت فرسا تبدیل شود.
رفتارهای اجتنابی: ترس از موقعیت های حسی خاص می تواند باعث شود فرد از حضور در مکان ها یا انجام فعالیت های جدید اجتناب کند و دایره زندگی اش محدود شود.

اختلال بیش حسی (هایپرسنسی) در اختلالات کودکی: کدام اختلالات درگیر هستند؟

اختلال بیش حسی یا هایپرسنسی، که به معنای حساسیت بیش از حد نسبت به محرک های حسی محیطی است، یکی از علائم رایج در برخی اختلالات دوران کودکی محسوب می شود. بیش حسی به ویژه در اختلال طیف اتیسم شایع است و بسیاری از کودکان مبتلا به اتیسم نسبت به صدا، نور، لمس، بو یا مزه، واکنش شدید یا ناآرامی نشان می دهند. علاوه بر اتیسم، این ویژگی در اختلال پردازش حسیSPD نیز به وضوح دیده می شود. همچنین کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی ADHD و اختلالات اضطرابی ممکن است درجاتی از بیش حسی را تجربه کنند. شناخت و تشخیص به موقع بیش حسی اهمیت زیادی در طراحی مداخلات مناسب و حمایت از این کودکان دارد.

کاردرمانی برای هایپرسنس

تشخیص و راهکارهای درمان بیش حسی

شناخت و مدیریت بیش حسی، کلید بهبود کیفیت زندگی افراد است.

تشخیص بیش حسی: اولین گام مهم

تشخیص بیش حسی معمولاً توسط یک کاردرمانگر با تخصص ویژه در زمینه “کاردرمانی حسی” انجام می شود. این متخصصان با مشاهده دقیق، مصاحبه با والدین یا خود فرد، و استفاده از ابزارهای ارزیابی استاندارد مانند پرسشنامه پروفایل حسی 2 ، الگوهای پردازش حسی فرد را شناسایی می کنند. تشخیص دقیق برای برنامه ریزی درمانی موثر، حیاتی است.

راهکارهای مدیریت و درمان هایپرسنسی: کمک به تنظیم حس ها

هدف اصلی در مدیریت بیش حسی، “درمان قطعی” آن نیست، بلکه کمک به فرد برای “تنظیم بهتر” سیستم حسی خود و “کاهش شدت واکنش های بیش از حد“ به محرک ها است.

مداخله کاردرمانی برای هایپرسنسی

جلسات مربوط به درمان های حسی که توسط کاردرمانگران ارائه می شود، یکی از موثرترین راهکارهاست. در این روش، کاردرمانگر فعالیت هایی را طراحی می کند که به فرد کمک می کند به تدریج و به شیوه ای کنترل شده، با محرک های حسی چالش برانگیز روبرو شود. این کار به مغز کمک می کند تا به مرور زمان، اطلاعات حسی را به شکلی موثرتر پردازش کند. فعالیت ها در کاردرمانی برای کودکان مانند هایپرسنسی می توانند شامل تاب بازی، کار با مواد بافتی مختلف، یا فعالیت های حرکتی باشند. درمان بیش حسی لامسه، بیش حسی وستیبولار و درمان بیش حسی عمقی از رایج ترین درمان ها در جلسات حسی کودک هستند.

تعدیل محیط (Environmental Modification)

تغییر محیط اطراف می تواند به شدت کمک کننده باشد:

نور: استفاده از دیمر نور، پرده های ضخیم، یا عینک آفتابی.
صدا: استفاده از هدفون های حذف کننده صدا، گوش گیر، یا ایجاد فضاهای آرام و کم صدا.
لباس: انتخاب لباس های راحت، گشاد، بدون برچسب و با بافت های نرم.
بو: استفاده از تهویه مناسب، پرهیز از عطرهای تند، یا استفاده از بوهای آرامش بخش ملایم.

رژیم حسی (Sensory Diet)

“رژیم حسی” یک برنامه منظم از فعالیت های حسی است که در طول روز به فرد ارائه می شود تا سیستم حسی او را در حالتی تنظیم شده نگه دارد. این فعالیت ها می توانند شامل هل دادن یا کشیدن اشیا، فعالیت های دهانی (مانند جویدن آدامس یا نوشیدن با نی)، یا استفاده از برس های حسی باشند. این کار به مغز کمک می کند تا به طور مداوم اطلاعات حسی مورد نیاز خود را دریافت کند و از بیش بار حسی جلوگیری شود.

استفاده از ابزارهای حمایتی (Supportive Tools)

برخی ابزارها می توانند به فرد کمک کنند:

هدفون های حذف کننده نویز: برای محیط های پر سر و صدا.
عینک های آفتابی یا تیره : برای نورهای شدید.
لباس های فشاری یا پتوی وزن دار: گاهی فشار عمیق می تواند احساس آرامش ایجاد کند.

آموزش و آگاهی بخشی

آموزش به خانواده، معلمین، مراقبین و حتی خود فرد در مورد بیش حسی، نقش مهمی در ایجاد محیطی حمایتی و درک کننده دارد. درک اینکه واکنش های فرد ناشی از یک چالش حسی است و نه یک رفتار عمدی، کلید حمایت موثر است.

صبر، درک و همدلی

مدیریت بیش حسی نیازمند صبر، پایداری و همدلی فراوان است. واکنش های حسی اغلب غیر ارادی هستند و فرد آن ها را کنترل نمی کند. درک و همدلی اطرافیان، مهمترین عامل در کمک به فرد برای مقابله با چالش های حسی اش است.

نتیجه گیری: درک و حمایت، راهگشای دنیای بیش حسی

بیش حسی یا هایپرسنس، یک جنبه مهم از اختلال پردازش حسی است که می تواند چالش های قابل توجهی را در زندگی روزمره افراد ایجاد کند. با این حال، با درک عمیق این وضعیت، شناسایی نشانه ها و به کارگیری راهکارهای مبتنی بر شواهد علمی، می توان به افراد دارای بیش حسی کمک کرد تا در محیط های مختلف احساس راحتی بیشتری داشته باشند، مهارت های لازم برای تنظیم خود را بیاموزند و در نهایت، زندگی پربارتری را تجربه کنند. همیشه به یاد داشته باشید که تشخیص و برنامه ریزی درمانی باید توسط یک کاردرمانگر متخصص و با تجربه در حس درمانی انجام شود.